Việc tổ chức chính quyền địa phương theo mô hình 2 cấp là chủ trương, chính sách lớn, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Việt Nam trong bối cảnh đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới, đòi hỏi một bộ máy quản trị tinh gọn, hiệu quả và hiện đại.
Mô hình này không chỉ khắc phục tình trạng cồng kềnh, tầng nấc, trùng lắp, chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn trong mô hình tổ chức chính quyền 3 cấp trước đây, mà còn là cơ sở quan trọng đẩy mạnh phân cấp, phân quyền giữa Trung ương và địa phương và giữa các cấp chính quyền địa phương, tăng cường tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các cấp chính quyền, đặc biệt là cấp xã - nơi gần dân, sát dân và trực tiếp phục vụ người dân.
Thể chế hóa chủ trương lớn nêu trên, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (sau đây gọi chung là Quốc hội) đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp, ban hành Luật Tổ chức chính quyền địa phương (Luật số 72/2025/QH15) trong ngày 16/6/2025 và sửa đổi, bổ sung, thay thế các luật khác có liên quan; Chính phủ, các bộ, cơ quan trung ương liên quan đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật, văn bản chỉ đạo, hướng dẫn tổ chức thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, cụ thể như sau.
1. Về sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp xã
Chính phủ đã trình và Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 202/2025/QH15 ngày 12/6/2025 về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh năm 2025; Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành 34 nghị quyết sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của 34 tỉnh, thành phố.
Theo đó, sau sắp xếp cả nước có 34 đơn vị hành chính cấp tỉnh (6 thành phố và 28 tỉnh); 3.321 đơn vị hành chính cấp xã (2.621 xã, 687 phường và 13 đặc khu).
2. Về phân định thẩm quyền, phân quyền, phân cấp, ủy quyền
Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 đã hoàn thiện các nguyên tắc phân định thẩm quyền, phân quyền, phân cấp giữa Trung ương với chính quyền địa phương, giữa chính quyền địa phương cấp tỉnh với chính quyền địa phương cấp xã một cách khoa học, đồng bộ, thống nhất; phân định rõ thẩm quyền giữa tập thể Ủy ban nhân dân và cá nhân Chủ tịch Ủy ban nhân dân , tạo điều kiện thực hiện cơ chế điều hành linh hoạt, hiệu quả, khuyến khích tính chủ động, sáng tạo của người đứng đầu cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương.
Đặc biệt, Luật đã trao quyền cho Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh trong trường hợp cần thiết được trực tiếp chỉ đạo, điều hành việc giải quyết những vấn đề thuộc nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan chuyên môn, tổ chức hành chính khác thuộc cấp mình và của Ủy ban nhân dân, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã, không để việc giải quyết công việc, thủ tục hành chính đối với người dân, doanh nghiệp bị đình trệ, ùn tắc, kém hiệu quả.
3. Về nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương
Trên cơ sở các nguyên tắc phân định thẩm quyền, Luật số 72/2025/QH15 đã thiết kế lại toàn diện nhiệm vụ và quyền hạn của chính quyền địa phương 02 cấp (cấp tỉnh và cấp xã), bảo đảm phân định rõ, không trùng lắp, chồng chéo về nhiệm vụ, thẩm quyền của từng cấp chính quyền, phù hợp với mô hình quản trị địa phương hiện đại; đồng thời, tạo cơ sở pháp lý để các luật chuyên ngành căn cứ vào Luật này để quy định cụ thể nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương cấp tỉnh, cấp xã trong các lĩnh vực chuyên ngành. Theo đó:
(1) Cấp tỉnh tập trung ban hành cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, quản lý vĩ mô, các vấn đề có tính chất liên vùng, liên cấp xã, vượt quá năng lực giải quyết của cấp xã, đòi hỏi chuyên môn sâu và đảm bảo tính thống nhất trên toàn cấp tỉnh;
(2) Cấp xã là cấp tổ chức thực hiện chính sách (từ trung ương và cấp tỉnh), tập trung vào các nhiệm vụ phục vụ người dân, trực tiếp giải quyết các vấn đề của cộng đồng dân cư, cung cấp các dịch vụ công cơ bản, thiết yếu cho người dân trên địa bàn; các nhiệm vụ cần sự tham gia của cộng đồng, phát huy tính chủ động, sáng tạo của chính quyền cấp xã;
(3) Điều chỉnh một số nhiệm vụ, quyền hạn của Ủy ban nhân dân cho Chủ tịch Ủy ban nhân dân và bổ sung quy định Chủ tịch Ủy ban nhân dân được quyết định các nhiệm vụ, quyền hạn của Ủy ban nhân dân (trừ những nội dung theo yêu cầu phải thảo luận tập thể Ủy ban nhân dân ) và báo cáo Ủy ban nhân dân tại phiên họp Ủy ban nhân dân gần nhất.
Đây là một bước cải cách mạnh mẽ nhằm đề cao trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan hành chính, tạo động lực đổi mới trong quản trị địa phương. Theo đó, các quy định này của Luật sẽ bảo đảm phát huy sự chủ động, sáng tạo, linh hoạt, nâng cao hơn trách nhiệm của Chủ tịch Ủy ban nhân dân, hiệu lực, hiệu quả điều hành, quản lý hành chính nhà nước ở địa phương phù hợp với yêu cầu thực tiễn.
Bên cạnh các quy định của Luật, Chính phủ đã chỉ đạo các bộ, cơ quan ngang bộ tiến hành rà soát văn bản quy phạm pháp luật, xác định nhiệm vụ của chính quyền cấp huyện để phân định thẩm quyền, xác định nhiệm vụ, thẩm quyền để phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương. Trên cơ sở đó, Chính phủ đã ban hành 28 Nghị định về phân cấp, phân quyền, phân định thẩm quyền trong từng ngành, lĩnh vực cụ thể.
4. Về tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương
Luật số 72/2025/QH15 đã kết hợp giữa kế thừa có chọn lọc và đổi mới nhằm hoàn thiện các quy định về tổ chức, hoạt động của chính quyền địa phương 2 cấp.
Theo đó, (1) Giữ nguyên cơ cấu của Hội đồng nhân dân cấp tỉnh so với Luật số 65/2025/QH15; đối với Hội đồng nhân dân cấp xã có 2 ban là Ban Kinh tế-Ngân sách và Ban Văn hóa-Xã hội; (2) Giữ nguyên số lượng đại biểu Hội đồng nhân dân cấp tỉnh, cấp xã trong khung tối thiểu và tối đa (Riêng số lượng đại biểu Hội đồng nhân dân của Thành phố Hồ Chí Minh và Thành phố Hà Nội có 125 đại biểu); (3) Quy định mang tính nguyên tắc trong Luật về việc Chủ tịch, Phó Chủ tịch, Trưởng Ban, Phó Trưởng Ban của Hội đồng nhân dân cấp tỉnh, cấp xã, Ủy viên của Ban của Hội đồng nhân dân cấp tỉnh có thể là đại biểu Hội đồng nhân dân hoạt động chuyên trách và giao Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định cụ thể số lượng Phó Chủ tịch, Phó Trưởng Ban của Hội đồng nhân dân cấp tỉnh, cấp xã, việc bố trí đại biểu Hội đồng nhân dân cấp tỉnh, cấp xã hoạt động chuyên trách để bảo đảm sự linh hoạt, phù hợp với thực tiễn của đất nước, của địa phương theo từng giai đoạn phát triển của đất nước hoặc khi có chủ trương, định hướng mới của cấp có thẩm quyền thì không phải sửa đổi, bổ sung các quy định này của Luật.
Đồng thời, Chính phủ đã ban hành các nghị định quy định về tổ chức bộ máy, cán bộ, công chức, viên chức, chế độ, chính sách tinh giản biên chế,... là các cơ sở pháp lý quan trọng để thực hiện sắp xếp, kiện toàn tổ chức bộ máy các cơ quan, đơn vị của chính quyền địa phương 2 cấp; bố trí cán bộ lãnh đạo quản lý đủ năng lực, trình độ chuyên môn, am hiểu pháp luật đáp ứng ngay yêu cầu nhiệm vụ; bố trí nhân sự phù hợp với yêu cầu vị trí việc làm, có khả năng tiếp nhận các nhiệm vụ, quyền hạn mới để triển khai thực hiện ngay sau khi tổ chức bộ máy mới đi vào vận hành; giải quyết chế độ, chính sách cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức dôi dư sau sắp xếp.
Trên cơ sở đó, chính quyền địa phương 2 cấp chính thức đi vào vận hành từ ngày 1/7/2025, bảo đảm tính ổn định, thông suốt, không làm gián đoạn, ảnh hưởng đến hoạt động quản lý nhà nước và cung cấp dịch vụ công cơ bản, thiết yếu phục vụ người dân và doanh nghiệp.